KİŞİLİK GELİŞİMİNDE ŞEMALAR VE MODLAR
KİŞİLİK GELİŞİMİNDE ŞEMALAR ve MODLAR
Günümüzde psikoterapi metodları hızla gelişirken bunların arasında öne çıkanlardan biri olarak ve kanıta dayalı etkinliği güncellenen bir psikoterapi metodu olarak şema terapi; davranışlarımızın kökenlerinin çocukluk ve ergenlik dönemlerinde geliştiğini ifade etmektedir.
İnsanların davranış şekilleri çocukluk ve ergenlik döneminde gelişip, bir yöntem olarak yaşamın ileriki yıllarında da standart kalıplar olarak tekrarlanmaya başlar. Bu da birbirinden bambaşka olaylara karşı davranışlarımızda yeterince esnek olamamıza, bu şemalara dayalı tepkilerimizin var olan durumlara tam olarak uymamasına neden olacaktır.
Her ne kadar mizacımız kalıtımsal olsa da, şema terapi, şemaları uyumlu ve uyum bozucu şemalar olarak ayırmaktadır.
UYUMLU ŞEMALAR
- Güvenli bağlanma : Kendini güvende hissetme, bulunduğumuz ortamın dengeli olduğunu ve bu ortamın değer yargıları olduğunu anlama, bu değer yargılarına aidiyet hislerini içermektedir.
- Bağımsızlık, başarı ve kimliğe sahip olma : Yaşa uygun bazı konuların çocuk/ergenin sorumluluğuna bırakılması, kendi kararlarını alması, eylemlerde serbest alan bırakılması, ama diğer taraftan bu karar ve eylemler hakkında gururu incitmeyecek şekilde geri bildirimler yapılması
- Özgürlük : Çocuk ya da ergenin kendi duygularını ve düşüncelerini ifade edebilmesi ve bu ifadenin ciddiye alınması ve üzerinde alaycı/sınırlayıcı tavırlar izlemeden konuşulabiliyor olması
- Kendiliğindenlik ve oyun : Kendi ortamı içinde doğal olması, yaşamın keyfini çıkarabilecek şekilde davranabilmesi
- Gerçekçi sınırlar : Yaşa, ortama ve duruma uyumlu olarak, kendini kontrol edebilmek, sınırlarını belirleyebilmek ve bu sınırlar içinde kalabilme.
Burada göz ardı edilmemesi gereken husus bu uyumlu şemaların gelişimi sırasında ihtiyaçların çok az karşılanması kadar çok fazla karşılanması da uyum bozucu şemaların gelişimine sebep olacaktır.
UYUM BOZUCU ŞEMALAR
- Terk edilme şeması : Bir çocuk veya ergenin, kendini güvenli ve emniyette hissetmesi, ihtiyaçlarının karşılanmayacağı hissi eğer bakım veren / ebeveyn tarafından karşılanmadıysa ortaya çıkarlar. Böyle bir çocuğun yetişkinliğinde dolayısıyla, kendini güvensiz, yalnız, umutsuz hissetmesi söz konusu olabilir
- Kusurluluk şeması : Kişi kendisini pek çok alanda, değersiz, beceriksiz, yetersiz, işe yaramaz hatta kötü hissedecektir
- Güvensizlik ve suistimal şeması : Başkaları tarafından her zaman kandırılma, yalan söylenme riski üzerine odaklanılır, hep akılda bir suiistimal edilme veya kullanılma düşüncesi genel bir güvensizliğe huzursuzluğa sebep olur
- Duygusal yoksunluk şeması : Karşı taraftan duygularımın doyurulamaması korkusu, anlaşılamayacağım, empati veya yardım beklentimin anlaşılmayacağı devamlı ön plandadır
- Disiplinsizlik şeması: Kendimizi denetleme konusunda eksiklik hissettiğimiz bir şemadır. Duygu ve dürtüler aşırı ifade edilebilir. Davranış ve gayretlerimde sabırlılık istikrarda zorlanma söz konusudur
- İzolasyon şeması : Aidiyet duygularını geliştirmek zordur, bir topluma topluluğa ait hissedemez insan. Hatta bu dünyanın geri kalanına ait hissedememek kadar baskın da olabilir.
- Bağımlılık ve yetersizlik şeması : İş ve özel yaşantıda tek başına bir şeyleri başaramama korkusu hakimdir, her zaman danışacak yardım alacak birilerini etrafında arama ihtiyacı duyulur.
- Hastalıklara ve zarar görmeye karşı dayanıksızlık şeması : Kontrol edemeyeceğimiz, bizim tüm gayretlerimize karşı ortaya çıkacak, bana veya çevreme zarar verecek şeylerin her zaman olacağının düşünülmesidir.
- İç içelik şeması : Seçtiğimiz bazı insanlara karşı (bir veya birden fazla) aşırı bağlanma (patolojik düzeyde), gerekirse bu bağlılığı devam ettirebilmek için, kendi özel yaşamından, sosyal yaşamından, iş yaşamından vazgeçmek uğruna bu seçilenlere yakın olma çabası gösterilir
- Başarısızlık şeması : Yaşamın her alanında, ilişkiler, iş, çevre anlamında performans gerektiren her konuda bir yetersizlik ön yargısı ile hem başarısız olunduğuna (var olunan noktada), hem de başarısız olunacağına (gelecek) inanılır
- Büyüklenmecilik şeması (narsist yapılanma) : Kişi, her zaman kendisini diğerlerinden pozitif anlamda daha farklı ve üstün olduğunu düşünür. Performans ve düşünce anlamında, kişilik anlamında kendisinin üstünlüğünden dolayı, kendisinde daha özel hakların ve ayrıcalıkların olduğuna inanır
- Boyun eğme şeması : Değersizlik, başarısızlık, özgüven duygularının eksikliğinin bir yansıması olarak, inisiyatif almaktan kaçınmak ve kontrol ve eylem konusundaki kararları başkasına devretmek söz konusudur. Bu sorumluluğu başkalarına verme aşamasında, karşı tarafın yeterliliği veya sonuçların yanlış olabileceği çekince yaratmamaktadır.
- Kendini feda şeması : Kendi önceliklerimden ve dahi mutluluğumdan vazgeçmek söz konusu olsa dahi, günlük durumlarda başkalarının ihtiyaçlarını karşılama konusunda aşırıya kaçarak bu ihtiyaçları karşılamaya çalışma çabasıdır.
- İlgi arayışı şeması : İnsanın kendi yaptığı işlerde özgüvensiz olması, başkalarının da onayını almak, takdir görmek ve dikkatini çekebilmek için aşırı bir çaba geliştirmek hali. Bu arada yapılan işe veya davranışa karşı kendi gerçek duygularından tam olarak emin olamamaya da yol açacak ve bu kalıbı hep tekrarlamaya çalışacaktır
- Olumsuzluk şeması : Her zaman bir konuda neyin olumlu olduğu veya olabileceğini göz ardı ederek, hem negatif olumsuz düşüncelere odaklanmak veya olayın getireceği olumsuzlukları hesaplamaya çalışma hali olarak karşımıza çıkmaktadır
- Duyguları bastırma şeması : Kendiliğinden oluşan duyguların, davranışların veya iletişimlerin ortaya çıkmasını engelleme çabası. Burada dürtülerimizin ortaya çıkmasını engelleme, utanma hissini kontrol etme söz konusu olur
- Yüksek standartlar şeması : Sürekli bir gayret ve çalışma içinde olma hali. Burada amaçlanan, kendimize belirlediğimiz yüksek standartlar dışında bir standartı kendimize yakıştırmama ve var olanla yetinmeme söz konusudur. Başkalarının ve hatta kendimizin kendi üzerimizdeki eleştirilerine tahammül edememek ve bunları engellemek amaçlanır
- Cezalandırma şeması : Niyetin doğruluğuna bakılmadan, durumun genel çerçevesi göz önüne alınmadan, her hatanın cezalandırılması inancıyla gelişen bir şemadır.
Bilinmesi gereken husus bu şemalar devamlı aktif durumda değillerdir. Ya bunu kişinin kendisinin düşünce sırasında etkinleştirmesi veya bir tetikleyici mekanizma veya durumun söz konusu olması gerekir. Şemaların eşliğinde duygularımız da tetiklenebilmektedir. Bu şemalar eşliğinde tetiklenen duygulara ise “mod” denmektedir.
Burada sunulan şemalar, psikoterapik süreçte terapist ve danışanın üzerinde beraber tartışacağı, hangi şemaların hangi modlara sebep olduğunu anlamak ve geriye dönük olarak bu şemaların gözden geçirilmesi ile bireysel gelişimizin tamamlanmasına yardımcı olacağı düşünülmektedir.
ŞEMA MODLARI
Herkesin her an deneyimlediği, son derece kişisel olabilecek ama burada formüle edilmeye çalışılmış, duygulanım durumları ve bunlarla başa çıkma hallerine şema modları diyoruz.
Modlar, yukarıda bahsettiğimiz şemalar etkinleştiğinde ortaya çıkmaktadırlar. Bu modlar dinamik yapıdadırlar, çok çabuk ortaya çıkıp kaybolabilirler, birinden diğerine kolayca geçilebileceği gibi, bazı modlar aynı anda aktif de olabilirler. Ruhsal hastalıklarda ise bu modlar inanılmaz derecede şaşırtıcı değişkenlikler gösterebilirler ve terapist açısından eğer “terapistin danışana ilgi ve merakı kaybolursa” kolaylıkla atlanabilirler.
- Uyum bozucu başa çıkma modları :
- Kaçınma modları
- Aşırı telafi modları
- Teslimiyetçi modlar
- Çocuk modları (ihtiyaçların karşılanmaması durumuna tepki)
- İncinmiş çocuk modu
- Kızgın/dürtüsel çocuk modu
- İşlev bozucu ebeveyn modları : Bakım veren / ebeveynin olumsuz davranışlarının taraflarının
içselleştirilmesi, ve bunun çocuklarda yarattığı duygular.- Cezalandırıcı ebeveyn modu
- Talepkar ebeveyn modu
- Sağlıklı modlar : Yetişkin çevreye verilen uyumlu/kabul edilen tepkiler ver çocukluğun yaratıcı
neşeli taraflarına ulaşılabilmesi.- Sağlıklı yetişkin modu
- Mutlu çocuk modu
Şema terapi bireysel ve grup terapilerinde ilk önce iyi bir hikaye almadan sonra bu uyumlu ve uyumsuz şemaların tesbiti ve bu şemaların oluşturduğu modların var olan tabloya etkilerini incelemekte ve danışanların önce bu temel bilgileri alıp kendi özlerinde bu şema ve modları ortaya çıkarmasına yardımcı olmayı hedeflemektedir. Tedavi evresi ise bu eğitimsel seansların arkasından gelmektedir.
Kaynak :
Joan M. Farrell, Neele Reiss, Ida A. Shaw : The schema therapy clinician’s guide. A complete resource for building and dleivering individual, group an ingetrated schema mode treatment programs (Şema terapi klinisyeninin rehberi : Bireysel, grup ve klinik ortamlarda şema terapileri oluşturmak ve uygulamak.) Editörler : Nihan Azizlerli, Miray Şaşıoğlu. Mart 2023.
Bilgi ve Randevu İçin;
0 312 666 7 666